سه قرن تقابل و تعامل
محمود فاضلي
كتاب «سه قرن تقابل و تعامل» (ستيز و سازش ايرانيان با اعراب مسلمان) نوشته «محمدعلي عسگري» از سوي انتشارات كوير منتشر شد.كتاب فراتر از يك روايت ساده است كه به فتوحات يا نزاع‌هاي نظامي، با رويكردي چندبعدي و مستند، به بررسي دقيق فرآيندهاي تاريخي، فرهنگي، سياسي و ديني مي‌پردازد كه طي سه قرن، روابط ميان ايرانيان و اعراب مسلمان را شكل داده است.
ايرانيان در درنگهاي تاريخي خود همواره از دو شيوه «ستيز و سازش» يا «تقابل و تعامل» استفاده كرده و هر جا توان مقابله را داشتند، استقامت كرده و در برابر بيگانگان از خود دفاع كردهاند و هر جا كه قادر به مقاومت و پايداري نبودند از شيوه سازش استفاده كرده و در همكاري با مهاجمان براي خود موقعيتهايي تازه آفريدهاند. اتخاذ اين دو راهكار كه به نظر ميرسد در سراسر تاريخ ايران قابل پيگيري باشد، رفته‌رفته قوم غالب را فرسوده و لاجرم به حاشيه رانده است و در عوض به قوم مغلوب پويايي و تواني بخشيده تا از خمودي و سرخوردگي به در آمده از موقعيتهاي گوناگون استفاده كند و سرانجام بر قوم غالب چيره شود. اين كتاب را مي‌توان ادامه كتاب دو قرن سكوت تلقي كرد كه در آنجا روند ستيز و در اينجا هر دو روند ستيز و سازش ايرانيان در برابر اعراب مهاجم روايت شده است.
تحقيقات تاريخي نشان ميدهد دو روند «ستيز و سازش» از ابتداي ورود مسلمانان به ايران تا قرن سوم و تشكيل دولتهاي نيمه مستقل ايراني به صورت دو روند موازي استمرار داشته است. به گونه‌اي كه مي‌توان ردپاي اين روند را در تحولات تاريخ ايران پس از اسلام به خوبي شناسايي كرد. اين برخورد دوگانه ايرانيان با اعراب مسلمان زاييده شرايط پيچيده و يك دوران و حتي متضادي تجربه شود. همين برخوردهاي متضاد چند پيامد مهم را به همراه داشت كه يكي از آنها تاكيد بر استقلال ايران و ديگري كمك به تداوم و بازسازي هويت ايراني، در طول اين سه قرن بود.
دوگانه بودن اين برخوردها موجب شد تا ايرانيان در عين حال كه بزرگ‌ترين دستاوردهاي فكري و فرهنگي خود را به تمدن اسلامي انتقال ميدادند از استحاله خود در خلافت عربي- اسلامي ممانعت به عمل آوردند. در واقع اين موضعگيريهاي متضاد و متناقض، به آنان فرصت ميداد تا اسلام را از «عربيت» جدا كنند و در درون خلافت اسلامي پس از پيامبر بتوانند جناحها و نيروهاي متخاصم را از يكديگر تشخيص داده و با ايستادن در كنار يكي با ديگري مقابله كنند.
نويسنده، كتاب خود را با ترسيم بستر تاريخي آغاز ميكند؛ جايي كه درگيري‌هاي آغازين پس از ورود اسلام به سرزمين ايران، همزمان با تغييرات عميق در ساختار اجتماعي و اداري، زمينه‌ساز تعامل‌هاي پيچيده ميان دو تمدن شده است. در اين بخش، نويسنده به بررسي عوامل پيش‌زمينه‌اي مانند ويژگي‌هاي جغرافيايي، ساختار اجتماعي پيش از اسلام و شرايط سياسي دوران فتوحات مي‌پردازد.
كتاب به سه دوره زماني مشخص مي‌پردازد. قرن نخست با تمركز بر دوره‌هاي آغازين پس از ورود اسلام به ايران، زماني كه جنگ‌ها و درگيري‌هاي نظامي و سياسي همراه با تغييرات فرهنگي و اداري نخستين شد، به نحوه برخورد ايرانيان با ساختارهاي حكومتي جديد، مقاومت‌هاي اوليه و تلاش براي حفظ عناصر هويتي پيش از اسلام مي‌پردازد. قرن بعدي، دوره مياني است كه به دوران تثبيت حكومت‌هاي اسلامي و تجربه تعامل فرهنگي عميق اختصاص يافته است. در اين مرحله، نويسنده به بررسي تغييرات در نظام‌هاي اداري، پذيرش تدريجي زبان و ادبيات عربي در محافل علمي و همچنين تقارن و تناقض ميان ارزش‌هاي ديني جديد و سنت‌هاي ديرينه ايراني مي‌پردازد.
قرن سوم شامل بررسي دوره‌هايي از سازش و همزيستي موثر، زماني كه فضاي سياسي و فرهنگي تسهيل‌كننده تبادلات چندجانبه شده و مرزهاي فرهنگي نرم‌تر شده‌اند. در اين قسمت، چگونگي شكل‌گيري تعاملات در سطوح مختلف جامعه، از نخبگان ادبي و مذهبي تا مردمي عادي به تفصيل تحليل مي‌شود. در پايان، اين كتاب نه تنها يك مرجع پژوهشي براي بررسي تاريخ روابط ايران و دنياي عرب محسوب مي‌شود، بلكه دريچه‌اي به سوي درك عميق‌تر از پديده‌هاي تاريخي انساني، همچون سازش و تعامل فرهنگ‌هاست.
موضوعاتي همچون «گزارش تاريخي فتوحات، پشت صحنه جنگ‌ها، حضور واليان و مهاجران عرب در ايران، رويارويي در دوره امويان، رويارويي در دوره عباسيان، چرا تعامل و همكاري با مهاجمان؟، تعامل در عصر عباسي و ارزيابي كلي اين دو روند»، 9 فصل اين كتاب 142 صفحهاي است.